خاستگاه اندیشه مقاومت در ایران

نوع مقاله : مقالات پژوهشی

نویسندگان

1 دانشار علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی ـ جامعه شناسی سیاسی ـ دانشگاه تهران

چکیده

در این پژوهش با استفاده از روش و مدل نظری توماس اسپریگنز در چهارچوب جامعه ‌‌‌‌شناسی شناخت، خاستگاه اندیشۀ مقاومت و نحوۀ پدیدار شدن و نهادینه شدن آن در ذهنیت جامعۀ ایرانی بررسی شده است. بدین ‌‌ترتیب، پژوهش حاضر، درصدد پاسخ ‌‌گویی به این سؤال اساسی است که: چه عواملی در شکل گیری، تکوین و نهادینه شدن اندیشۀ مقاومت در ایران نقش مؤثری داشته‌‌ اند؟ رویکرد محققان توصیفی - تحلیلی بوده و برای تحلیل داده‌‌ ها از نظریۀ بحران اسپریگنز، استفاده شده است. یافته‌‌ های پژوهش نشان می ‌‌دهد جامعۀ ایرانی همواره با استبداد، دخالت روزافزون قدرت‌‌ های بزرگ و نقض استقلال ملی خود توسط بیگانگان مواجه بوده است. نخبگان، روشنفکران (مذهبی  و غیرمذهبی) در پاسخ به استبداد و بحران استقلال، بومی ‌گرایی را به‌عنوانِ تجلی اندیشۀ مقاومت پیشنهاد دادند. روحانیون، بومی ‌گرایی در چهارچوب اسلام سیاسی و ملی گرایان، بومی‌ گرایی را در چهارچوب ناسیونالیسم ایرانی به ‌عنوانِ نظم مطلوب سیاسی ترسیم کردند. «مقاومت» در برابر استبداد و سلطه‌ طلبی قدرت ‌‌های بزرگ نقطۀ اشتراک هر دو گفتمان بومی ‌گرایی به شمار می ‌‌رود. در نهایت، این دو گفتمان با رهبری و هدایت مصلح بزرگ انقلابی و اسلامی، حضرت امام خمینی(ره) در قالب و ظرف مذهب شیعه به سازگاری نسبی رسیدند و ناسیونالیسم ایرانی ذیل الگوی اسلام سیاسی برگرفته از انقلاب اسلامی ایران قرار گرفت و در ارتباط با آن معنا و مفهوم پردازی شده است. ازاین‌رو، اندیشۀ مقاومت پدیده ای تاریخی، موقعیت ‌‌مند و زمینه ‌‌‌‌مند است و پدیدار شدن اندیشۀ مقاومت در جامعۀ ایرانی را می‌‌توان حاصل برخورد اندیشه و واقعیت و رابطۀ دیالکتیکی و اثرگذاری متقابل آن ‌‌ها دانست.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Origin of the Concept of Resistance in Iran

نویسندگان [English]

  • Mohammad jafar Javadi Arjmand 1
  • ali mohammadi masiri 2
1 Associate Professor University of Tehran Faculty of Law & Political Science
2 university of tehan
چکیده [English]

In this research, by employing the theoretical method and model of Thomas Spriggens in the framework of the sociology of cognition, the origin of the concept of ​​resistance and the manner of its inception and institutionalization in the mentality of the Iranian society has been analyzed. Thus, the present research seeks to answer this fundamental question; what factors have played an effective role in the formation, development and institutionalization of the concept of ​​resistance in Iran? The researchers’ approach is descriptive-analytical and the crisis theory of Spriggens has been used to analyze the data. The results delineate that the Iranian society has always been faced with despotism, increasing intervention of the great powers and the violation of its national independence by the foreigners. In response to the despotism and the crisis of independence, the elites, intellectuals (religious and non-religious) proposed indigenousness as a manifestation of the concept of ​​resistance. The clergy portrayed indigenousness in the framework of political Islam and the nationalists portrayed indigenousness in the framework of the Iranian nationalism as the ideal political system. The “resistance” against despotism and domination of the great powers is considered as the common point of the two discourses of indigenousness. Eventually, these two discourses became relatively compatible with the leadership and guidance of the great revolutionary and Islamic reformer, Imam Khomeini, in the form and context of the Shiite religion, and the Iranian nationalism came under the model of the political Islam derived from the Islamic Revolution of Iran and has been conceptualized in connection with that. Therefore, the concept of ​​resistance is a historical, situational and contextual phenomenon and the inception of the concept of ​​resistance in the Iranian society can be considered as the result of the clash of thought, reality, dialectical relationship and their reciprocal influence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Independence
  • Concept
  • Iran
  • Islamic Revolution
  • Alienation
  • Resistance
  • Identification
آل احمد، جلال (1346). کارنامۀ سه ساله، تهران، نشر زمان.
ازغندی، علیرضا (1391). سیاست خارجی جمهوری ایران، تهران، نشر قومس.
اسپریگنز، توماس (1382). فهم نظریه‌‌‌‌های سیاسی، ترجمۀ فرهنگ رجایی، تهران، نشر آگه.
اسکات، جیمز سی (1396). سلطه و هنر مقاومت: روایت‌های نهانی، تهران، نشر مرکز.
اکبری، حسین (1388). «پدیدۀ مقاومت بسترساز اِعمال قدرت فراملی جمهوری اسلامی ایران»، مجلۀ سیاست دفاعی، شمارۀ 66.
سعید، بابی (1379). هراس بنیادین اروپام‌‌‌‌داری و ظهور اسلام‌گرایی، ترجمۀ غلامرضا جمشیدی‌ها و موسی عنبری، تهران، دانشگاه تهران.
بروجردی، مهرزاد (1384). روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمۀ جمشید شیرازی، تهران؛ نشر پژوهش فرزان روز.
برگر، پتر، لوکمان، توماس (1387). ساخت اجتماعی واقعیت: رسال‌‌‌‌های در باب جامعه‌‌‌‌شناسی شناخت، مترجم؛ فریبرز مجیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
بشیریه، حسین (1389). تاریخ اندیشه‌های سیاسی قرن بیستم، تهران، نشر نی.
بصیری، محمدعلی و دیگران (1395). «اسلام سیاسی و انقلاب اسلامی»، فصلنامۀ سیاست، شمارۀ 11.
پوستین چی، زهره و متقی، ابراهیم (1390). «زبان سیاسی مقاومت اسلامی در سیاست بین‌الملل»، فصلنامۀ پژوهش‌های روابط بین‌الملل، دورۀ نخست؛ شمارۀ 1.
جمشیدی‌‌‌‌ها، غلامرضا؛ توانایی نامی، مریم (1396). «اصالت فرد یا جامعه از منظر شریعتی»، مجلۀ نظریه‌‌‌‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال هفتم، شمارۀ 1.
حقیقت، صادق؛ سید حامد حجازی (1389). «نگاهی انتقادی به نظریۀ بحران اسپریگنز در مطالعات سیاسی»، مجلۀ علوم سیاسی، سال سیزدهم، شمارۀ 49.
خمینی، سید روح‌الله (1377). صحیفه امام خمینیŠ، (22 جلدی)، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ.
دبیری‌‌‌‌مهر، امیر (1392). مؤلفه‌‌‌‌های فرهنگی گفتمان مقاومت اسلامی در خاورمیانه، تهران، نشر پژوهشکدۀ فرهنگ، هنر و ارتباطات.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1391). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، نشر سَمت.
ـــــــــــ (1384). «موانع ساختاری برتری منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران»، دانشنامۀ حقوق و سیاست، سال اوّل؛ شمارۀ 2.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال و پیمان وهاب‌‌پور (1392). امنیت هستی شناختی در سیاست خارجی جمهوری ایران، تهران، پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
رجایی، علیرضا و دیگران (1387). «نگاه ویژه: ملیگرایی مثبت یا منفی»، مجلۀ بازتاب اندیشه، شمارۀ 101.
روشن، امیر و محسن شفیعی سیف‌آبادی (1395). «علی شریعتی، رنسانس اسلامی و رهایی از انحطاط»، فصلنامۀ پژوهش سیاست نظری، شمارۀ 20.
ساوجی، محمد (1389). «چهارچوب نظری در حوزۀ اندیشه سیاسی»، فصلنامۀ علوم سیاسی ـ دانشگاه آزاد کرج، شمارۀ 10.
سریع‌‌القلم، محمود (1384). ایران و جهانی‌شدن؛ چالش‌ها و راه‌حل‌ها، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک.
شفیعی‌‌فر، محمد (1394). جزوۀ جریان‌های فکری ایران در دورۀ معاصر، دانشگاه تهران؛ دانشگاه حقوق و علوم سیاسی.
شئلر، ماکس (1383). جامعه‌‌‌‌شناسی شناخت، مترجم منوچهر آشتیانی، تهران، نشر قطره.
غفاری هشجین، زاهد (1382). «نقش نیروهای بیگانه در پاگیری و گسترش تئوری توطئه در ایران، از مشروطه تا انقلاب اسلامی»، مجلۀ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شمارۀ 191-192.
فولر، گراهام (1372). قبلۀ عالم؛ ژئوپلیتیک ایران، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، نشر مرکز.
کنگاوری، روح‌‌الله (1394). نظریۀ مقاومت و نظریه‌‌‌‌های غربی روابط بین‌‌‌‌الملل، تهران، نشر مخاطب.
مانهایم، کارل (1380). ایدئولوژی و اتوپیا: مقدم‌‌‌‌های بر جامعه‌‌‌‌شناسی شناخت، مترجم فریبرز مجیدی، تهران، نشر سمت.
متقی، ابراهیم (1378). رویارویی غرب معاصر با جهان اسلام، تهران؛ انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
ـــــــــــ (1387). بررسی الگو و فرایندهای تقابل‌‌گرایی ایران و امریکا، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک.
ـــــــــــ (1390). الگو و روند در سیاست‌چی ایران، قم، نشر دانشگاه مفید.
محمدی، منوچهر (1390). بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
مسعودنیا (1391)، «بررسی وجوه اشتراک افتراق الهیات آزادی‌بخش و اسلام سیاسی»، فصلنامۀ سیاست جهانی؛ دورۀ نخست، شمارۀ 2.
مطهری، مرتضی (1390). پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات صدرا.
Mannheim, K. (1976), Ideology and Utopia: An Introduction to the Sociology of Knowledge,trans. to English by Louis Wirth and Edward Shils, London: Routledge and Kegan Paul.
Williams, Patrik and Laura Chrisman. eds, (1994), Colonial Discourse and Post-Colonial Theory: A Reader, New York, Columbia University Press.