رهیافت مصلحت‌گرایی در تصمیم‌گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ بررسی فرایند پذیرش قطعنامه 598

نوع مقاله : مقالات پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه روابط بین الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری رشته روابط بین الملل، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

طبق آموزه‌های رشته‌های علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دولت‌ها تنها بازیگرانی هستند که همزمان بر چهار عنصر جمعیت، قلمرو، حکومت و حاکمیت تسلط دارند. این بازیگران برای پیگیری اهداف خویش در خارج از مرزهای ملی، مدیریتی را اعمال می‌کنند که سیاست خارجی نامیده می‌شود و یکی از اجزای حائز اهمیت این عرصه، تصمیم‌گیری‌هایی است که با هدف ارتقای جایگاه، تقویت قدرت و کسب منافع صورت می‌گیرند. تصمیم‌گیری در سیاست خارجی تحت تأثیر عوامل انسانی، مادی، هنجاری و الگوهای متعددی قرار می‌گیرد و جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یک بازیگر دولتی از این قاعده مستثنی نیست. اما علاوه بر الگوهای عام؛ ویژگی‌های خاص سرزمینی، فرهنگی، تاریخی، جمعیتی و ...؛ می‌تواند سیاست خارجی و نحوه تصمیم‌گیری بازیگران را از همدیگر متمایز کرده و رهیافتی خاص را برای هرکدام از آنان رقم بزند. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از نظریه اسلامی سیاست خارجی، در پی تبیین علّی روابط میان متغیرهایی که به شکل‌گیری رهیافت «مصلحت‌گرایی» در تصمیم‌گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران منجر شده‌اند. از این رو؛ مقاله به دنبال واکاوی ابعاد این پرسش برآمده که «ماهیت رهیافت مصلحت‌گرایی و ضوابط حاکم بر اجرای آن در تصمیم‌گیری سیاست خارجی چیست؟». در جستجوی پاسخ؛ این فرضیه رخ نموده است که مصلحت‌گرایی در حوزه تصمیم‌گیری سیاست‌خارجی معطوف به مفهوم سه‌وجهی «حفظ نظام» بوده و تحقق آن را از طریق ابزارهای رفع تزاحم و حل تعارض میان اهداف متنوع به منظور دفع ضرر و بیشینه‌سازی منفعت برای عموم جامعه، در حوزه سیاست خارجی تعقیب می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The approach of expediency in foreign policy decision-making of the Islamic Republic of Iran; Examining the adoption process of United Nations Security Council Resolution 598

نویسندگان [English]

  • SEYED JALAL DEHGHANI FIROOZ ABADI 1
  • Alireza Agahi 2
1 Professor, Department of International Relations, Faculty of Law and Political Sciences, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
2 PhD student in International Relations, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
چکیده [English]

According to the teachings of political science and international relations, governments are the only actors who simultaneously dominate the four elements of population, territory, government and sovereignty. In order to pursue their goals outside the national borders, these actors apply management which is called foreign policy, and one of the important components of this field is the decisions that are made with the aim of improving the position, strengthening the power and gaining benefits. Decision-making in foreign policy is influenced by human, material, normative factors and numerous patterns, and the Islamic Republic of Iran as a government actor is not exempt from this rule. But in addition to general patterns; special territorial, cultural, historical, demographic characteristics, etc.; It can distinguish the foreign policy and decision-making methods of the actors from each other and establish a special approach for each of them. The current research, using the Islamic theory of foreign policy, seeks to explain the causal relationships between the variables that have led to the formation of the "expediency-oriented" approach in the decision-making of the foreign policy of the Islamic Republic of Iran. therefore; The article seeks to analyze the dimensions of this question, "What is the nature of expediency approach and the rules governing its implementation in foreign policy decision-making?".
In search of answers; This hypothesis has occurred that expediency in the field of foreign policy decision-making is aimed at the three-faceted concept of "maintaining the system" and follows its realization through the means of eliminating conflicts and resolving conflicts between various goals in order to avoid harm and maximize benefits for the general society in the field of foreign policy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Decision-making approaches"
  • "expediency"
  • "maintaining the system"
  • "Expediency criteria"
  • "UNSC Resolution 598"

مراجع

‫‫آرشیو ملی ایران(۱۴۰۰). «اسناد قطعنامه؛ اسناد منتشر نشده از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان جنگ»، سندنامه.
‫ابن‎بابویه، محمد بن علی (۱۳۸۹). معانی الاخبار، ترجمۀ حمیدرضا شیخی. تهران: ارمغان طوبی و فکرآوران.
‫افتخاری، اصغر (1392). «تبارشناسی قاعده مصلحت در فقه سیاسی شیعه»، سیاست متعالیه، س ۱، ش ۱، ۱۳۹۲، ص ۷۹-۹۶.
‫——— (۱۳۹۰الف‎). مصلحت. تهران: دانشگاه امام صادق†.
‫——— (۱۳۹۰ب‎). مصلحت و سیاست؛ رویکردی اسلامی. تهران: دانشگاه امام صادق†.
‫——— (1385). «معنا و مقام مصلحت در اندیشه سیاسی ایرانی»، دانش سیاسی، س ۲، ش ۳، ص ۷-۳۸.
‫الهیان، مجتبی و مریم خادمی (1391). «واکاوی نسبت احکام و عناوین ثانویه با احکام و عناوین اولیه در فقه»، پژوهش‎‎‎‎‎‎های فقهی، س ۸، ش ۲، ص ۵۹-۹۵، شناسه دیجیتال:jorr.۲۰۱۲.۳۵۵۵۵/۱۰.۲۲۰۵۹.
‫باستانی، حسین (۱۳۹۶). «وقتی ایران اعلام کرد هرگز قطعنامه ۵۹۸ را قبول نخواهد کرد»، بی بی سی، دسترسی در: ‪https://www.bbc.com/persian/iran-features-40663782.
‫بهرام طجری، علی و احمدحسین شریفی (1394). «نقش قاعده اهم و مهم در حل تزاحمات اخلاق امنیتی»، معرفت اخلاقی، س ۶، ش ۱۸، ص ۲۱-۴۲.
‫پورتال امام خمینی (۱۳۹۹). «پذیرش قطعنامه از سوی امام به روایت آیت الله هاشمی»، پورتال امام خمینی.
‫پورسعید، فرزاد (1383). «فرآیند مشروعیت یابی در نظام جمهوری اسلامی»، مطالعات راهبردی، س ۷، ش ۲۶، ص ۷۱۹-۷۴۶.
‫تاریخ ایرانی (۱۳۹۹). «بازخوانی ماجرای مک‎فارلین؛ پشت‎پرده یک معامله محرمانه»، تاریخ ایرانی، دسترسی در: ‪http://tarikhirani.ir/fa/news/5662
‫جمالزاده، ناصر و مجتبی باباخانی (1396). «کاربرد قاعده حفظ نظام در اندیشه فقهی - سیاسی امام خمینیŠ»، دانش سیاسی، س ۱۳، ش ۲۵، ص ۵-۳۹.
‫جهانفر، رضا (1395). «مروری بر عملکرد پدافند هوایی وینسنس در حمله به ایرباس ایرانی»، ماهنامه صنایع هوافضا، ش ۱۱۷، ۱۳۹۵، ص ۲۰-۲۷.
‫حسینی، سیدعلی (1381). «سیر تطور مصلحت در فقه شیعه (۱)»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، س ۱، ش ۱، ۱۳۸۱، ص ۷۸-۱۰۷.
‫——— (1380). «نظریه مصلحت از دیدگاه امام خمینیŠ»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، س ۲، ش ۵، ۱۳۸۰، ص ۸۸-۱۰۳.
‫حقگویان، علیرضا (1400). «بررسی دفاع مشروع به عنوان یکی از مصادیق قاعده نفی عسر و حرج»، مطالعات و تحقیقات در علوم رفتاری، س ۳، ش ۷، ۱۴۰۰، ص ۱۳۱-۱۵۴.
‫خبرگزاری جمهوری اسلامی (۱۳۹۳). «نگاهی تازه به ابعاد و فرآیند پذیرش قطعنامه ۵۹۸»، ایرنا، دسترسی در: دسترسی در ۱۶ خرداد ۲۰۲۳. ‪ https://www.irna.ir/news/81243329‎.
‫خبرگزاری دفاع مقدس (۱۳۹۴). «تحلیلی بر تک ارتش عراق به بندر فاو در سال پایانی جنگ»، خبرگزاری دفاع مقدس، دسترسی در: ‪https://defapress.ir/fa/news61435
‫خبرگزاری کتاب ایران (۱۳۹۳). «کاوش در خاطرات مطرح‎ترین سیاستمداران ایرانی درباره پذیرش قطعنامه ۵۹۸ | ایبنا»، ایبنا، دسترسی در: ‪https://www.ibna.ir/fa/report/203449/598
‫خرازی، سیدصادق (۱۳۹۰). «روایت روند پذیرش قطعنامه ۵۹۸»، پنجره.
‫دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1390). «نظریه اسلامی سیاست خارجی: چهارچوبی برای تحلیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، روابط خارجی، س ۳، ش ۹، ص ۷-۴۸.
‫دهقانی فیروزآبادی، سید جلال و وحید نوری (1391). «امنیت هستی شناختی در سیاست خارجی دوران اصول گرایی»، مطالعات راهبردی، س ۱۵، ش ۵۷، ص ۱۴۹-۱۸۰.
‫دیرباز، عسکر و مسعود صادقی (1390). «سیاست خارجی دولت دینی با تأکید بر مفاهیم تقیه و انتظار»، مشرق موعود، س ۵، ش ۱۷، ص ۸۱-۹۶.
‫رهبر، مهدی (1382). «مقایسه جایگاه مصلحت در فقه امامیه و اهل سنت»، دین و ارتباطات، س ۹، ش ۱۷، ۱۳۸۲، ص ۱۰۷-۱۵۸.
‫سلیمانی، غلامعلی و سید جلال دهقانی فیروزآبادی (1393). «ابعاد معنایی و نهادی تصمیم گیری در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، پژوهش سیاست نظری، س ۱۰، ش ۱۶، ۱۳۹۳، ص ۷۱-۱۰۰.
‫سلیمانی، فاطمه (1389). «نسبت مصلحت و امنیت در فقه سیاسی شیعه»، مطالعات راهبردی، س ۱۳، ش ۵۰، ص ۸۵-۱۱۸.
‫شمس، مرتضی (۱۳۸۷). «چالش نفت در جنگ تحمیلی»، زمانه.
‫صابریان، علیرضا (1388). «مصلحت و جایگاه آن در حکومت اسلامی»، آموزه‌های فقه مدنی، س ۲، ش ۲، ص ۷۳-۱۰۶.
‫طاهری، محمدعلی و احمد خسروی (۱۳۹۱). «مبانی فقهی مصلحت و جایگاه آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات حقوقی دولت اسلامی، س ۲، ش ۱، ص ۱۷۷-۲۱۷.
‫طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۶۰). تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدرضا صالحی کرمانی. قم: دارالعلم.
‫ظریف، محمد جواد و سید مهدی سجادیه (1393). «صورت‎بندی گفتمان مصلحت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، دانش سیاسی، س ۱۰، ش ۲۰، ص ۱۰۳-۱۴۸.
‫عبداللهی علی بیک، حمیده (1383). «قاعده اکراه»، مطالعات اسلامی، س ۲۰، ش ۶۴، ص ۶۱-۹۰.
‫علیمرادی، امان الله (1384). «قاعده نفی عسر و حرج»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، س ۱، ش ۳، ص ۱۴۳-۱۵۲.
‫قدر دان قرا ملکی، محمد حسن (1386). «جایگاه مصلحت در تشریع احکام اجتماعی اسلام»، حکومت اسلامی، س ۱۲، ش ۴۶، ص ۱۳۳-۱۵۸.
‫قرهی، محسن. (۱۳۹۸). «پایان جنگ از نگاهی دیگر»، ایران، بخش پایداری.
‫قریشی، سیدرسول (1397). «بازخوانی مسئولیت بین‎المللی رژیم بعث عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران: تحلیل قطعنامه‎های شورای امنیت و سازوکار تعیین متجاوز»، مطالعات دفاع مقدس، س ۴، ش ۱۵، ص ۵۳-۸۱.
‫لاریجانی، محمدجواد (۱۳۹۳). «طبق نظر امام نباید می‌گذاشتیم که پرچم صلح دست عراق باشد»، خبرگزاری دفاع مقدس، دسترسی در: ‪https://defapress.ir/fa/news/23508
‫مؤمن زاده، رضا (1386). «ملاحظات و پیامدهای انتشار یک سند تاریخی(نامه تاریخی امام درباره پذیرش قطنامه ۵۹۸)»، نگین ایران، س ۶، ش ۲۱، ص ۳۴-۴۳.
‫مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (۱۳۸۳). عملیات کربلای ۵: پیشروی در شرق بصره (طراحی، اجرا، نتایج، بازتاب‎ها) ضمیمه عملیات تکمیلی کربلای ۵ - عملیات کربلای ۸. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
‫ملایی، محمد رضا (1387). «قاعده اضطرار»، جستار، س ۶، ش ۲۰، ۱۳۸۷، ص ۱۸۰-۱۹۹، شناسه دیجیتال:jet.۲۰۰۸.۲۱۵۶۳/۱۰.۲۲۰۸۱.
‫موسوی خمینی، سیدروح الله (۱۳۶۳). دعوت قرآن به رفع فتنه از تمام عالم. سایت جامع امام خمینی.
‫——— (۱۳۸۹). صحیفه امام. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
‫موسوی، سیدعباس و سید محمدرضا موسوی جوردی (1399). «نسبت‎سنجی حکم حکومتی با احکام اولیه و ثانویه الهی،با تاکید بر دیدگاه امام خمینی قدس سره»، مطالعات انقلاب اسلامی، س ۱۷، ش ۶۱، ص ۷-۲۸.
‫میرزاده کوهشاهی، نادر و حسن فارسی (۱۳۸۹). «جایگاه مصلحت نظام در اندیشه حکومتی امام خمینی.»، در کنگره ملی بررسی اندیشه‎های فرهنگی و اجتماعی امام خمینی، ۱-۱۶. تهران: جهاد دانشگاهی واحد تربیت معلم و پژوهشکده مطالعات میان فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی.
‫ناصری، سیروس (۱۳۹۵). «پشت پرده دیپلماسی جنگ و جزئیات مذاکرات با نماینده ویژه صدام»، رمز عبور.
‫نوبهار، رحیم (1398). «از حفظ حکومت تا حفظ نظام»، پژوهش حقوق عمومی، س ۲۱، ش ۶۳، ص ۴۳-۶۴.
‫هاشمی رفسنجانی، اکبر (۱۳۸۷). پشت پرده ماجرای مک‎فارلین. مصاحبه توسط رضا خجسته رحیمی. تهران: هفته نامه شهروند.
‫——— (۱۳۸۹). دفاع و سیاست: کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۶. تهران: دفتر نشر معارف.
‫——— (۱۳۸۴). گفتگو با جوانان در جریان تبلیغات انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری. تهران.
‫——— (۱۳۹۱). «هاشمی رفسنجانی: من سپاه را به وجود آوردم/ امام با ختم جنگ پس از فتح خرمشهر مخالفت کردند/ به امام گفتم قطعنامه را قبول و مرا محاکمه کنید»، تاریخ ایرانی، دسترسی در: ‪http://tarikhirani.ir/fa/news/2428
‫ولایتی، محسن (1394). «مبانی فقهی حفظ نظام در اندیشه سیاسی امام خمینی قدّس سره»، مطالعات انقلاب اسلامی، س ۱۲، ش ۴۲، ص ۹۹-۱۱۶.
Boddy-Evan, A. 2020. “What Are Political Institutions?,” ThoughtCo, https://www.thoughtco.com/political-institutions-44026.
Cambridge. 2023. “expediency,” Cambridge English Dictionary, Accessed March 16. https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/expediency.
Creswell, John W., and J. David Creswell. 2017. Research Design Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches. SAGE Publications.
Dorani, S. 2019. “The Foreign Policy Decision Making Approaches and Their Applications – CESRAN International,” CESRAN International.
Hill, Christopher. 2015. Foreign Policy in the Twenty-First Century. London: Red Globe Press.
Marume, S.B.M., R.R. Jubenkanda, and C.W. Namusi. 2016. “The Concept of Approaches in the Social Sciences, In Particular Public Administration,” IOSR Journal of Business and Management 18 (2): 69-72.
merriam-webster. n.d. “Definition of EXPEDIENCY,” merriam-webster, https://www.merriam-webster.com/dictionary/expediency.
Morin, Jean-Frédéric, and Jonathan Paquin. 2018. Foreign Policy Analysis. Cham: Palgrave Macmillan.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 آذر 1401
  • تاریخ بازنگری: 19 اسفند 1401
  • تاریخ پذیرش: 26 اسفند 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار